Home » Projecten » Laserscanning archeologisch onderzoek Philips van Kleef-bolwerck

Laserscanning archeologisch onderzoek Philips van Kleef-bolwerck

In 2014 en 2015 heeft in Ravenstein archeologisch onderzoek en bouwhistorisch onderzoek plaatsgevonden in het voormalige bastion Famars, onderdeel van de vestingwerken Ravenstein. Het gaat om een voor Nederland onbekend type bastion naar vroeg-Italiaans voorbeeld, dat inmiddels de naam `Philips van Kleef-bolwerck’ heeft gekregen, naar de naam van de oorspronkelijke bouwheer. Vernieuwend was de documentatiemethode die de gemeente verlangde: 3D-laserscanning.

3D laserscanning is een meettechniek die ook wordt gebruikt in het tv-programma ‘Time Scanners’ van National Geographic. In Nederland is het al toegepast bij de opgraving van het Domplein in Utrecht en de documentatie van de Armenhoef in Best.

Aanleiding archeologisch onderzoek vestingswerken Ravenstein

Aanleiding voor dit onderzoek was de ontdekking van een omvangrijk stelsel van muren en gangen onder dit voormalige bastion, door de emeritus hoogleraar Martin Jan van Mourik. In zijn achtertuin, die het volledige oppervlak van het zeventiende-eeuwse bastion beslaat, bleek uiteindelijk een nog zeer gaaf bewaard ouder vestingwerk uit de Renaissance aanwezig te zijn. Het Philips van Kleef-bolwerck is una grande Novità; een belangrijke vernieuwing voor de Nederlandse vestingbouw van die tijd.

Leestijd: 13 minuten. Dit artikel over het Philips van Kleef-bolwerck is eerder verschenen in ARCHEObrief, het vakblad voor Nederlandse archeologie, jaargang 19, nummer 4. Auteurs: Eric van der Kuijl, Jeroen Pelser en André Viersen.

PDF artikel Archeobrief december 2015 over Philips van Kleef-bolwerck
Het originele artikel in Archeobrief december 2015. Klik op de afbeelding om de pdf te downloaden.

Archeologisch onderzoek vestingwerken Ravenstein

Graafwerkzaamheden in de periode 2012 tot 2015 hebben aan het licht gebracht dat binnen het terrein van het aarden bastion Famars uit 1621 omvangrijke restanten van oudere voorgangers liggen. De ontdekking van een zestiende-eeuws gangenstelsel was aanleiding voor opgravingen, waarbij ook een niet afgebouwde fase onder bastion Famars aanwezig bleek. Deze kwam aan het licht bij het uitgraven van het schootsveld van het Philips van Kleef-bolwerck in de zomer van 2015.

archeologisch onderzoek 3D scanning Philips van Kleef-bolwerck
3D laserscanning door PelserHartman bij archeologisch onderzoek opgraving Philips van Kleef-bolwerck Ravenstein.

Bolwerk naar oud-Italiaans model

Het dieper gelegen zestiende-eeuwse vestingwerk blijkt een bolwerk naar oud-Italiaans model te zijn. Dit bolwerk bestaat uit stenen ruimten, overdekt met aarde om de muren te beschermen tegen kanonvuur. Het vestingwerk omvat twee kazematten met in het midden een grote ovale verblijfsruimte, waarvan de ingang al in 1988 is blootgelegd. Het geheel was oorspronkelijk grotendeels omgeven door een ter plaatse niet meer herkenbare, na 1544 gedempte stadsgracht. Tijdens de aanleg van het vestingwerk was Philips van Kleef de baas in de soevereine heerlijkheid Land van Ravenstein. Hij leefde van 1456-1528 en noemde zich van 1492 tot zijn dood `heer van Ravenstein’. Van 1499 tot 1506 was hij namens Frankrijk tevens gouverneur van Genua, zodat aannemelijk is dat hij in Italië de inspiratie opdeed voor de vernieuwing van de fortificatie van Ravenstein. Om het vestingwerk te kunnen onderscheiden van het bastion Famars heeft het de naam Philips van Kleef-bolwerck gekregen.

Philips van Kleef-bolwerck: toevallige ontdekking

Pointcloud archeologisch onderzoek Philips van Kleef bolwerck
Ruwe pointcloud (geen foto!) van de schietkoker van de oostelijke kazemat. De individuele meetpunten geven een zeer gedetailleerde weergave van de werkelijke situatie.

De aanleiding voor de opgraving was een ontdekking bij het graven van een zinkput in 1988 door Van Mourik. Hij stuitte bij toeval op twee parallel lopende, 4 meter diep reikende muren, die met elkaar verbonden waren geweest door een tongewelf. De overwelfde gang leek de toegang te zijn tot een grotere overwelfde ruimte, waarvan de gewelfaanzetten eenzijdig zichtbaar waren. De autoriteiten kwamen na een melding een kijkje nemen en waren aanvankelijk niet bijzonder geïnteresseerd in de vondst. Het zou volgens de dienstdoende ambtenaar gaan om bij het bastion Famars behorende werken. Het advies luidde mooie foto’s te maken en daarna de stenen resten weer onder de aarde te laten `verdwijnen’.

Van Mourik volgde dit advies, maar kon zijn vondst niet loslaten. De aan het daglicht gebrachte toegang behoorde naar zijn gevoel niet bij een aarden bastion naar oud-Nederlands model. Na zijn pensioen zette hij toch weer de schop in de grond, strijdig met de heersende opvatting in de archeologische monumentenzorg, waarbij men vooral inzet op behoud in situ. Hij stuitte op een forse muur met ronding, voorzien van een gewelfaanzet. Tot de nieuwe ontdekkingen behoorde onder meer een onderaardse overwelfde ruimte. Van Mourik zocht hierop contact met het bestuur van Stichting Menno van Coehoorn. Dit leidde tot een afspraak om de aangetroffen resten te laten inspecteren door een specialist. Van Mourik staakte zijn eigengereide graafwerk, richtte vervolgens Stichting Vestingwerken Ravenstein op.

Inschakelen professionals archeologische opgraving vestingswerken Ravenstein

Archeoloog Eric van der Kuijl van Hamaland Advies werd namens de Monumenten Advies Commissie van Stichting Menno van Coehoorn naar Ravenstein gestuurd en constateerde dat er sprake moest zijn van een groot verdedigingswerk dat nader onderzoek verdiende. De professionalisering leidde, in goed overleg met de gemeentelijk archeoloog, drs. R. Jansen van de gemeente Oss, tot legalisering van hetgeen vanaf 1988 was geschied, op voorwaarde dat de archeologische vindplaats volgens de geldende richtlijnen conform gedocumenteerd zouden worden. Dit hield in dat er eerst een bureauonderzoek verricht zou worden naar de historie van het verdedigingswerk en er een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel zouden worden opgesteld, dat daarna voorwoord zouden worden in een Programma van Eisen. Dit Programma van Eisen zou dan de leidraad zijn voor het nog uit te voeren proefsleuvenonderzoek.

Orthofoto archeologisch onderzoek Philips van Kleef bolwerck
Perfect haaks aanzicht van de schietkoker van de oostelijke kazemat. Orthofoto op basis van 3D-laserscandata.

André Viersen van Utrecht werd bij het project betrokken als bouwhistoricus. Een eis van de gemeente was tevens dat het reeds door Van Mourik vrij gelegde muurwerk met ingemeten zouden worden voor reconstructie. In overleg met Viersen werd bepaald dat 3D scanning het beste middel was om het project te meten. PelserHartman werd benaderd voor het scanwerk. 3D-scanning is nog nieuw binnen archeologie en bouwhistorie, maar heeft direct zijn grote voordelen getoond door overzicht te geven over het hele terrein. Het was zo makkelijker verbanden te leggen en vermoedens te bevestigen. Omdat de laserscan elke vierkante millimeter in 3D documenteert, zal de techniek zijn meerwaarde ook nog in latere fases bewijzen.

Reconstructie archeologisch onderzoek met laserscanning

Uitleg opbouw schietkoker Philips van Kleef bolwerck
Het uiteinde van de schietkoker van de oostelijke kazemat gezien vanuit het oosten. De overwelving van de koker bestaat uit twee boven elkaar geplaatste segmentbogen (A en B). Bij C is alleen een enkele boog zichtbaar. Dit houdt verband met het sloopwerk bij de ontmanteling van de vestingwerken in 1544. Ter plaatse is ook het bovenste deel van het gewelf verwijderd. Meer naar achteren – hier aan het zicht onttrokken door het grondpakket – is het gewelf wel op de volle dikte behouden. Bij D zijn de onderste hardstenen blokken van de omlijsting van de schietkoker zichtbaar.
Onder het water, en dus niet te zien, is de onderzijde van de schietkoker bewaard gebleven (E). De hardstenen blokken zijn door middel van ijzeren krammen met elkaar verbonden. Hogerop, bij F, is in het metselwerk de aftekening van de verwijderde hardstenen blokken zichtbaar. Tegen het metselwerk van de schietkoker is een smalle, onregelmatig gemetselde, muur aangetroffen (G), die verder naar het oosten zal hebben doorgelopen.

Beschrijving archeologische vondst vestingwerken Ravenstein

De vondst is in één bouwfase opgetrokken in een relatief hard gebakken oranje baksteen, met een steenmaat van 28 à 29 bij 12 à 14 bij 6 à 7 centimeter. Voor het metselwerk is tras (schelpenzand) en kalkmortel toegepast. In het bolwerk is een vloer van bakstenen aanwezig. Het vestingwerk was verder van twee in baksteen uitgevoerde kazematten voorzien. Deze kazematten zullen 10,8 bij 3,4 meter groot zijn geweest en waren onderling verbonden door een overwelfde ruimte met een enigszins ovale plattegrond. De centrale ruimte was toegankelijk door middel van een ongeveer 2,5 meter brede gang met tongewelf in de richting van de keel van het bastion. De toegang naar de centrale ruimte vanuit deze poterne kon met een deur of hek worden afgesloten.

Resultaten onderzoek

Op basis van de resultaten van het uitgevoerde proefsleuvenonderzoek is gesteld dat binnen het voormalige bastion Famars sprake is van een uitzonderlijk gaaf bewaard gebleven kazemat uit de renaissance, die in 1621 overbouwd is met bastion Famars. Nader onderzoek in 2015 wijst uit dat in 1621 weliswaar opdracht is gegeven tot de bouw van het bastion, maar dat de afronding van het werk na 1626 heeft plaatsgevonden. De aangetroffen muren van de kazematten zijn ongeveer een meter dik. De kazematten en de centrale ruime waren overkluisd met segmentboogvormige bakstenen gewelven. Die gewelven zijn bij de ontmanteling grotendeels ingezakt maar deels nog aanwezig. Het bolwerk was voorzien van een aarden dekking.

Volledig gave gemetselde geschutstrechter

Vóór het schietgat van de oostelijke kazemat is een volledig gave gemetselde geschutstrechter aangetroffen van bijna 6 meter lang. Deze was noodzakelijk vanwege de aarden dekking van het bastion. Van de noordelijke kazemat is alleen het zuidelijke deel van de oostmuur ontgraven. Het noordelijke deel bevindt zich onder het tuinhuis van de familie Van Mourik. Bij de opgraving bleek dat de westelijke muur van de kazemat tot op grote diepte was weggebroken. De oostelijke muur met nis is gespaard gebleven.

Datering Philips van Kleef-bolwerck

Onder de buitenmuur van het vestingwerk troffen de archeologen een eikenhouten funderingsbalk aan. Een houtmonster hiervan is dendrochronologisch gedateerd. Bij een dendrochronologische datering wordt de ouderdom van hout bepaald aan de hand van het jaarringpatroon. Hieruit kwam naar voren dat het hout voor deze balk in 1509 geveld is. Het vestingwerk zal dus in 1509 of in 1510 gebouwd zijn.

Zuidelijke onderzoeksgebied

In het zuiden van het onderzoeksgebied is muurwerk aangetroffen van de geschutstrechter. Hier tegenaan ligt een aarden wal. Van de kanonskelder zelf is ook een muur gevonden. Deze heeft een schietgat met hardstenen deurlijst. Aan weerszijden van het schietgat zijn twee ijzeren deurhengsels aangebracht, waarin oorspronkelijk een stalen luik of deur gehangen heeft. De kanonskelder was daardoor afsluitbaar. De buitenzijde van de opening is voorzien van een hardstenen lijst, bestaande uit iets rond lopende blokken Namense hardsteen, die met ijzeren klampen aan elkaar zijn gezet. Deze blokken grenzen aan de oorspronkelijke waterlijn van de stadsgracht. Hierin zijn de uitbraaksporen zichtbaar van de blokken Namense hardsteen, waarmee de randen aan de buitenzijde van de geschutstrechter oorspronkelijk bekleed waren. Halverwege bevindt zich een grote V-vormige uitsparing, waarin oorspronkelijk een sluitsteen bevestigd moet zijn geweest. Aan de buitenzijde van de zuidelijke kanontrechter bevindt zich een gemetselde één-steens dikke muur over een lengte van 1 meter en een resthoogte van maximaal 70 centimeter.

Onderscheid bastion Famars en Philips van Kleef-bolwerck

Om onderscheid te maken tussen het zeventiende-eeuwse aarden bolwerk Famars en de onderzochte resten van het oudere bolwerk, wordt voor de laatste de naam Philips van Kleef-bolwerck aangehouden. Het Philips van Kleef-bolwerck is een bijzonder object. Het is een van de vroegste bastions in Nederland op basis van Italiaanse ideeën. Voor het schietgat van de oostelijke kazemat is een gemetselde schietkoker aangetroffen van bijna 6 meter lang. Opvallend is dat het gewelf een vrij vlakke boog heeft. Het geschut zal in een relatief horizontale positie gebruikt zijn, wat de reikwijdte zal hebben verminderd. De geschutstrechter zal het geschut bescherming hebben geboden tegen vijandelijk vuur, maar zal ook het schootsveld sterk hebben beperkt. Er zijn duidelijke aanwijzingen dat tijdens de uitvoering een wijziging van het ontwerp heeft plaatsgevonden. De oostwand met schietkoker van de oostelijk kazemat is al tijdens de bouw iets verschoven, zodat het schootsveld van het geschut een sterker flankerende werking zou krijgen ten opzichte van de aansluitende courtine.

Plattegrond orthofoto Philips van Kleef bolwerck vestingwerken Ravenstein
Plattegrond van opgravingen vestingwerken Ravenstein, getekend door A. Viersen van BBA op basis van een orthofoto van PelserHartman. In rood aangegeven is het bij de opgraving in 2014 vrijgelegde metselwerk. Het in 2008 ontgraven metselwerk is in oker aangegeven. Dit metselwerk is gereconstrueerd aan de hand van de indertijd gemaakte foto’s, die voor zover mogelijk zijn gekoppeld aan het ingemeten muurwerk.

Het Philips van Kleef Bolwerck in internationaal perspectief

Rond 1500 beleefde de vestingbouw in Italië belangrijke ontwikkelingen. Door de toepassing van buskruit en kanonnen waren de stenen verdedigingswerken, zoals muren en torens, niet meer bestand tegen zware aanvallen. Ter bescherming werden de stenen bolwerken daarom afgedekt met aarde. Vanuit geschutskelders in de `keel’ werden de muren flankerend gedekt. Philips van Kleef legde grote belangstelling aan de dag voor de oorlogsvoering te land en ter zee. Hij schreef er zelfs een befaamde verhandeling over: Instruction de toutes manières de guerroyer tant par terre que par mer.

Beschrijving Philips van Kleef Bolwerck

Het in Ravenstein aangetroffen bolwerk is een stenen bouwwerk met de kenmerken van Italiaanse vestingbouw uit de Renaissance. Het gebruik van kazematten met geschutstrechters en een dekking van aarde past in de technologische ontwikkelingen van de late vijftiende eeuw, als antwoord op de vuurkracht van het moderne geschut. Als oplossing voor de traditionele middeleeuwse vestingbouw werden belangrijke vernieuwingen toegepast afkomstig uit het Italiaans vestingstelsel, zoals vooruitgeschoven bastions om de ongedekte flanken of muren tussen de muurtorens te dekken en aarden verdedigingswerken ter vervanging van de stenen rondelen. Vaak ook werden stenen muurtorens gedeeltelijk afgebroken en verlaagd om er rondelen van te maken, die vervolgens bedekt werden met aarde om de impact van de vijandige kogels te kunnen smoren.

Oplossing dode hoek torenbastion

Echter, bij de torenbastions bleef een dode hoek over die niet vanaf de aangrenzende geschutsplatforms kon worden verdedigd. Om deze reden werd in Italië een bastion ontwikkeld dat bestond uit een stompe driehoekige vorm die door middel van twee korte muurstukken de zogenoemde flanken met de muur werd verbonden. In deze flanken stonden lichte kanonnen opgesteld, vaak op meerder beschutte niveaus (kazematten). De flanken werden terugspringend in het bastion aangebracht. Het geschut kreeg vaak extra bescherming door de ronde of veelhoekige overgang (schouder of orillon) van de schuine voorzijden van het bastion naar de flanken.

Vroegst bekende voorbeeld Italiaans bastion Nederlanden

Rond 1515 worden deze bastions in Italië voor het eerst opgenomen in ommuringen van steden. Het bolwerk in Ravenstein is vooralsnog het vroegst bekende voorbeeld van de toepassing van een Italiaans bastion in de Nederlanden. Met zijn begindatering van 1509 of 1510 is Ravenstein een uitzonderlijk vroeg voorbeeld van een dergelijke ontwikkeling, waarbij echter niet zeker is of het bastion ook daadwerkelijk opgenomen is geweest in de stadsommuring, of dat het gaat om een vooruitgeschoven bastion dat als eerstelijns verdediging heeft gefunctioneerd. Deze wijze van verdedigen is wereldwijd tot ver in de negentiende eeuw toegepast.

Archeologisch onderzoek met 3D-laserscanning

Laserscan archeologisch onderzoek schietkoker Philips van Kleef bolwerck
Ruwe, ongekleurde meetdata van de schietkoker. De zwart-witte schijven worden gebruikt om alle losse 3D-scans nauwkeurig aan elkaar te koppelen tot een grote pointcloud.

De opgraving is met 3D-laserscanning in kaart gebracht. Dezelfde technologie wordt gebruikt in de documentaireserie `Time Scanners’ van National Geographic; het is hier zelfs met dezelfde apparatuur gedaan. 3D-scanning heeft eerder bij projecten als het Domplein en de Armenhoef  zijn waarde bewezen. In het geval van het Philips van Kleef-bolwerck boden de scans een totaaloverzicht. Het ging hier om vier verschillende blootgelegde stukken onderdeel van dezelfde structuur verspreid over een tuin van 70 are groot. Ter plekke was de samenhang van deze delen niet direct vanzelfsprekend, maar de gekoppelde scans van de blootgelegde onderdelen maakte veel duidelijk voor de reconstructie.

3D scannen uitgelegd

3D scannen maakt het mogelijk om bestaande situaties geheel tot in detail vast te leggen door 360° rond te meten met bijna een miljoen punten per seconden. Elke millimeter in de omgeving wordt hiermee omgezet in meetpunten, die samen een puntenwolk van vele miljoenen punten opleveren. Er zijn in het geval van Ravenstein fotorealistisch gekleurde pointclouds gemaakt door scans aan te vullen met HDR-fotografie. Uit deze data zijn een bovenaanzicht van het hele gebied en zeven doorsneden van het vestingwerk geproduceerd.

Voordelen 3D scannen archeologie

De onderzoekers kregen ook een scanviewer tot hun beschikking waarmee later op kantoor details nader konden worden bekeken en aanvullende metingen konden worden gedaan. Verder zijn de 3D-scans later ook goed te gebruiken voor publiekspresentaties. Gemak speelt ook een rol. De geschutskoker op het bolwerk loopt taps toe en is aan het einde maar een meter hoog. Op die plek meten is verre van comfortabel, waardoor de details toch minder goed worden vastgelegd. En dat de baksteenlijnen in dit geval niet waterpas lopen, valt in die nauwe, donkere koker minder goed op dan wanneer de scandata rustig achter een bureau worden bestudeerd.

3D scan vervangt veel tekenwerk

Omdat 3D-scannen alle data vastlegt, verdwijnt de noodzaak om te tekenen. Niet alles hoeft te worden getekend wanneer er wordt gewerkt met high-end scandata. De juiste software kan orthofoto’s genereren van hoogwaardige gekleurde pointclouds. Orthofoto’s zijn zuivere orthogonale aanzichten van de pointcloud op schaal. Een orthofoto kan worden gebruikt als onderlegger voor het tekenen van het (boven)aanzicht van een terrein of object, maar zelf tekenen is nu niet eens meer nodig.

Orthofoto’s zijn erg waardevol in archeologie en bouwhistorie, omdat een slimme automatisering het dure, onnauwkeurige schetsen vervangt. De mensen in het veld kunnen zich dan richten op het belangrijke werk: analyse en interpretatie. Wanneer de laserscan op de juiste manier is gemaakt, is het vervaardigen van orthofoto’s erg goedkoop; vaak vele malen goedkoper dan handmatig tekenen en fotograferen. PelserHartman heeft voor dit project een werkmethode ingezet die handmatig overtekenen overbodig maakt. Orthofoto’s zijn daarin al de complete documentatie. Ook wanneer een schematische tekening gewenst is, bijvoorbeeld om aantekeningen op te maken, is er een automatisering bedacht die snel een lijntekening genereert van elk mogelijk aanzicht.

Toekomstplannen

De in 2012 opgerichte Stichting Vestingwerken Ravenstein (SVR) ging in 2014 een nieuwe fase in. Besloten werd het vestingwerk voor de verre toekomst herkenbaar en beleefbaar te maken. Architect Maurits Cobben werd belast met de vormgeving van het project. In grote lijnen bestaat dat uit het met metselwerk conserveren van het front van de geschutskelder, het zichtbaar maken van de contouren van het schootsveld en van de bijbehorende stadswal. Daarnaast wordt de kazemat met glasplaten bedekt om deze te onttrekken aan weersinvloeden, maar toch zichtbaar te houden. In juli 2015 is gestart met het onder archeologische begeleiding uitgraven van het voormalige schootsveld en de restauratie van het front van de geschutstrechter van het voormalige verdedigingswerk. Het bestuur van de stichting hoopt het project dit najaar te realiseren.

NIEUWSTE PROJECTEN

Strategische inmeting IBM hoofdkantoor

Red Company gaf PelserHartman de opdracht om het bekende hoofdkantoor van IBM in Amsterdam volledig in 3D kaart te brengen. Office Winhov maakt het ontwerp voor de herontwikkeling waarbij een WELL Platinum- en BREEAM Outstanding-certificering wordt nagestreefd. Het voormalige IBM-kantoor wordt een toekomstbestendig kantoor met een rijke architectuurgeschiedenis. Onze scanoperators en 3D-modelleurs zijn inmiddels al enthousiast aan het werk. Ze maken betrouwbare pointclouddata met high-end laserscanners. Hierop wordt een nauwkeurig Archicad BIM model gemaakt. Speciale aandacht gaat daarbij uit naar de beeldbepalende gevels. We zijn erg blij dat we ook dit bijzondere icoon mogen toevoegen aan onze ‘collectie’ en bedanken onze goede relatie Office Winhov en natuurlijk opdrachtgever RED Company!

IBM hoofdkantoor Amsterdam
Het fameuze voormalige IBM-hoofdkantoor

Niet alles meteen ‘kapot-scannen’

Dit project krijgt een speciale aanpak van ons. Omdat de architectuur en de situatie ons aanleiding gaven voor, zoals wij dat intern noemen, ‘het strategisch scannen’. Dit betekent dat we geen volledige inmeting uitvoeren en dus niet alles helemaal ‘kapot scannen’. Onze bouwkundigen doen aannamen op basis van hun kennis en ervaring, inzake repetitie in de opbouw van het pand en onzichtbare elementen. Na de stripsloop van het pand voeren we aanvullende metingen en controles uit. Hierdoor maken we geen onnodige kosten in de eerste fase van het project.

3D pointcloud uit laserscanmeting

Strategische 3D inmeting bestaande constructie

De eerste fase van het project betreft het inwinnen van data van het bestaande kantoorgebouw met als doel om een 3D model van de bestaande constructies te kunnen maken. Dat doen we zonder meteen een volledige inmeting uit te hoeven voeren. We meten delen van de constructie van het gebouw ‘strategisch’ in en controleren ze steekproefsgewijs, waarbij de nadruk ligt op het vastleggen van de constructieve hoofdmaatvoering. Het inmeten gebeurt gedeeltelijk met 3D laserscanners en deels door handmatige inspecties. Enkel representatieve bouwlagen worden ingemeten. Bouwlagen die een kopie lijken te zijn van de ingemeten bouwlagen worden in deze fase overgeslagen.

Op de bouwlagen die worden ingemeten, concentreren wij ons op het inmeten van de hoofd-draag-constructie. De verdiepingen worden niet compleet ingemeten. Wij meten zodanig dat we positie en omvang van de elementen van de hoofddraagconstructie kunnen controleren. Waar wij dit nodig achten meten wij boven de verlaagde systeemplafonds. Ook zullen wij op enkele verdieping op enkele posities achter de radiatoromkasting meten. Hierdoor kunnen we de positie van de vloerranden controleren.

Archicad model schredderlijn in Heerenveen

PelserHartman maakte een 3D Archicad model van de ‘schredderlijn’ van een fabriek in Heerenveen. Deze keer modelleerden wij op basis van scandata gemaakt door een extern bureau. Er zijn speciale aandachtspunten om rekening mee te houden wanneer je niet zelf de inmeting hebt uitgevoerd. Naast enkele mooie afbeeldingen van het gemaakte 3D Archicad model van de schredderlijn geeft deze blog vooral in het kort informatie over hoe we te werk gaan als we gaan modelleren met pointclouds die niet door onszelf gemaakt zijn.

3D Archicad model schredderlijn

Modelleren op andermans scandata is een vak apart

BBAW Bouwmanagement benaderde PelserHartman met het verzoek om een 3D Archicad model te maken van een schredderlijn van een fabriek in Heerenveen. Niet een alledaags klusje, want meestal modelleren we dergelijke installaties en constructies met software zoals Revit, Inventor of Autocad. Maar het bijzondere van dit project was vooral dat we deze keer modelleerden op scandata gemaakt door een andere partij. Normaal gesproken voeren we namelijk zelf de inmeting uit zodat we de kwaliteit van het eindproduct beter in de hand kunnen houden. 

Natuurlijk startten we niet met het modelleerwerk zonder eerst de ontvangen scandata onder de loep te nemen. In dit geval bleek vrij snel dat de data prima was. Het leek ons echter interessant om in het kort te vertellen hoe het proces eruit ziet als wij gaan modelleren op pointclouds die niet door ons zelf gemaakt zijn. Het betreft hier algemene informatie en niet specifiek informatie over het project van de schredderlijn.

3D Archicad model schredderlijn

Hoe maak je een BIM model op basis van aangeleverde scandata?

Eerst even de case wat duidelijker maken. Het gaat hier om een opgave waarbij we enkel en alleen een pointcloud ontvangen. Dus zonder het bekende validatierapport en zonder dat bekend is wat de uitgangspunten van de pointcloud waren. In zo’n geval weten we niet precies met welk doel de pointcloud is gemaakt. Natuurlijk is het wel aan te bevelen om voorafgaand aan het inmeten een aansluiting te maken tussen de informatiebehoefte en gewenste eindproducten of analyses, en de in te winnen data. Zomaar beginnen met inscannen en daarna bedenken “wat zullen we er eens mee gaan doen?” is natuurlijk niet echt de goede manier van doen.

We werken al een tijdje aan de scannorm of een ILS voor datainwinning die moet zorgen voor een mooie aansluiting tussen het maken van meetdata en de producten die je met die data wilt gaan maken. Voor de tussentijd; op onze website hebben we een checklist staan met de belangrijkste vragen die gesteld moeten worden bij het maken van een uitvraag.

3D Archicad model schredderlijn

Van 3D scan naar model in 5 stappen

Een voorbeeld van hoe we vaak te werk gaan lees je hieronder.

STAP 1: beoordeling volledigheid pointcloud informatie

Voorafgaand aan de start van het modelleren beoordelen wij de ontvangen pointcloudinformatie. We beoordelen of er geen blinde vlekken of niet gescande bouwdelen in voorkomen. Waar nodig doen we een voorstel voor het uitvoeren van aanvullende metingen. Ook al beoordelen we in de eerste fase de ontvangen pointcloudinformatie, toch kan er regelmatig geen garantie worden gegeven dat in een latere fase, wanneer daadwerkelijk gemodelleerd wordt, er wellicht toch aanvullende informatiebehoefte ontstaat. Pas bij daadwerkelijk modelleren wordt pas 100% duidelijk of alle informatie beschikbaar is. Uiteraard kan dit vooronderzoek ook uitgebreider worden uitgevoerd waardoor de kans kleiner wordt dat er verrassingen ontstaan tijdens het modelleerwerk. 

STAP 2: scheefstandanalyse

Voorafgaand aan de start van het modelleren voeren wij een vervorming- en scheefstandanalyse uit. In overleg met de opdrachtgever wordt vervolgens bepaald in welke mate onderdelen schuin of scheef getekend moeten worden. We bepalen dus samen in hoeverre het model een schematische voorstelling van de werkelijkheid gaat worden en hoever we gaan afwijken van de werkelijkheid.

STAP 3: mock-up

We modelleren een beperkt en representatief deel van het gebouw of installaties, dit noemen we een mock-up. In deze mock-up modelleren wij op basis van de ontvangen data en documenten. In het geval van een gebouw heeft de mock-up meestal een oppervlakte van enkele honderden vierkante meters. We modelleren dan vaak een gebouwdeel van fundering t/m dak. In geval van het inscannen van constructies of installaties bepalen we samen met de opdrachtgever de demarcatie van de mock-up.

Wanneer de mock-up gereed is toetst de opdrachtgever of deze naar zijn mening voldoet aan de gestelde eisen en/of dat wellicht er aanpassingen moeten gebeuren aan de gestelde eisen. Deze fase kan resulteren in een update van ILS en andere documenten. Zodra iedereen de aangepaste mock-up goedkeurt, schalen we op en starten we met het modelleren van het volledige gebouw, de constructie of de installaties.

STAP 4: opschalen en modelleren volledig gebouw

In deze fase modelleren we het volledige gebouw, de constructies of de installaties. Op enkele nader te bepalen momenten sturen we het model tussentijds naar de opdrachtgever voor beoordeling.

STAP 5: Afronden en opleveren

Op een nader te bepalen datum wordt het model in concept opgeleverd. Opdrachtgever krijgt enige tijd om het model te beoordelen en eventuele op- of aanmerkingen te maken. PelserHartman verwerkt deze modellen vervolgens. Het model wordt vervolgens definitief opgeleverd inclusief een opleverrapportage waarin modelleeruitgangspunten zijn vastgelegd.

Stadhuis Leuven 3D in kaart gebracht door PelserHartman

Het stadhuis van Leuven is meer dan alleen een bezienswaardigheid; het is een historisch en architecturaal monument dat het hart van de stad siert. PelserHartman kreeg de uitdaging en het voorrecht om zowel dit monumentale gebouw als het aangrenzende politiebureau met zorg 3D in kaart te brengen. Ons team heeft gedetailleerde 3D scans, 2D tekeningen, interactieve 3D viewers, orthofoto’s en een fly-through film gemaakt van dit gebouw. Deze documenten vormen nu de basis voor komende restauratie- en transformatieplannen.

Gekleurde pointcloud stadhuis Leuven

3D scannen van het stadhuis was een complexe taak

Het inmeten van een gebouw van deze omvang en complexiteit is geen makkelijke taak, maar met behulp van de nieuwste technologieën en apparatuur is PelserHartman erin geslaagd om een gedetailleerde 3D scan van het stadhuis te maken. Hierbij zijn ook de bovenzijden van de verschillende kapvormen van het stadhuis in beeld gebracht met behulp van een drone en fotogrammetrie.

3D model stadhuis Leuven

Resultaten van de 3D scans

Het resultaat van de 3D scan is een digitale weergave van het stadhuis, inclusief alle details en kenmerken die nodig zijn voor verdere restauratie en onderhoudswerkzaamheden. Daarbij worden er ook een 3D-model en 2D tekeningen geleverd. Door gebruik te maken van deze 3D data kunnen alle betrokken partijen, van architecten tot bouwvakkers, precies zien wat er moet worden gedaan en hoe het gebouw eruit zou moeten zien na de restauratie.

Zijaanzicht 2D-tekening stadhuis Leuven

PelserHartman draagt bij aan de ontwikkeling en onderhoud van het stadhuis

Het project van PelserHartman heeft dus niet alleen bijgedragen aan het behoud van een belangrijk historisch monument, maar heeft ook de weg vrijgemaakt voor verdere restauratie en ontwikkeling van het stadhuis van Leuven. Dankzij deze inzet en expertise van ons team kunnen we blijven genieten van dit prachtige gebouw, nog vele jaren en generaties lang.

Meer weten over scannen, 2D tekenen of 3D modelleren?

Wil je meer weten of 3D laserscanning en modelleren met pointclouds? Lees dan verder op de speciale portaalpagina 3D scannen en modelleren. Heb je al een project en wil je meteen een offerte aanvragen? Dat kan via de knop hieronder. Heb je nog vragen, neem dan contact met ons op.

Museum Prinsenhof Delft 3D ingescand als basis voor verbouwingsplannen

Museum Prinsenhof Delft gaat – zo’n 70 jaar na de laatste grote werkzaamheden – verbouwen en vernieuwen. Het wordt een aantrekkelijk en eigentijds museum met versterking van het monumentale karakter. Architectenbureau BiermanHenket maakte het ontwerp, PelserHartman bracht alles in kaart. We konden hierdoor we een belangrijke bijdrage doen aan het grootschalige verbouwingsproject en het behoud van dit bijzondere erfgoed. Met inzet van onze high-end 3D laserscanners hebben wij het museum ingemeten en een gedetailleerde, gekleurde pointcloud geleverd. Deze pointcloud diende als basis voor de het maken van een 3D-model en verbouwingsplannen.

Dwarsdoorsnede gekleurde pointcloud museum Prinsenhof

Belangrijke historische waarde

Het historische Prinsenhof in Delft heeft een diepgaand verleden. Het begon als een 15e-eeuws klooster en diende later als de residentie van Willem van Oranje, die hier in 1584 werd vermoord. Hierdoor draagt het Prinsenhof aanzienlijke historische waarde in de Nederlandse geschiedenis. Het Museum Prinsenhof Delft presenteert de geschiedenis van Nederland aan de hand van drie onlosmakelijke thema’s: Willem van Oranje, Delfts Blauw en de Delftse Meesters. Op deze locatie vond een belangrijke gebeurtenis in de Nederlandse geschiedenis plaats – de moord op Willem van Oranje. Het museum herbergt ook werken van prominente schilders, zoals Johannes Vermeer, en bezit de boekenkist waarmee Hugo de Groot zich 400 jaar geleden uit Slot Loevestein bevrijdde. Het gebouw waarin het museum is gevestigd, prijkt op de lijst van de top 100 belangrijkste monumenten in Nederland.

Verbouwingsplannen Museum Prinsenhof

Voor de verbouwing en renovatie van het monumentale Museum Prinsenhof zijn er verschillende uitdagingen waarmee rekening gehouden moet worden. Het historische gebouw, met zijn rijke geschiedenis voldoet niet aan de moderne eisen van een museum. De toegankelijkheid was beperkt, er was een gebrek aan daglicht en het monumentale karakter kwam niet volledig tot zijn recht. Daarnaast zijn er eisen over duurzaamheid en het creëren van een hoogwaardig museumklimaat. Een renovatie is nodig om het museum een nieuw leven in te blazen en te laten voldoen aan de verwachtingen van de bezoekers.

Impressie voorlopig ontwerp Prinsenhof Delft. Bron: BiermanHenket

Pointclouds als essentieel 3D fundament voor verbouwingsplannen

PelserHartman bood voor het verbouwingsproject van Museum Prinsenhof een innovatieve oplossing voor het in kaart brengen van het museum. Door gebruik te maken van high-end 3D laserscanners werden alle elementen van het gebouw in de vorm van miljoenen gekleurde meetpunten vastgelegd. Deze pointcloud gaf een gedetailleerd en realistisch beeld van de bestaande situatie, van zowel het interieur als het exterieur. Deze pointcloud diende als basis voor het maken van het 3D-model en de verbouwingsplannen die worden ontwikkeld door architectenbureau BiermanHenket. De nauwkeurige pointcloud data is het fundament waarop architect, adviseurs, installateurs en aannemers verder kunnen bouwen.

Pointcloud buitenzijde Museum Prinsenhof te Delft

Succesvolle resultaten door 3D scannen

De expertise van PelserHartman in 3D-laserscannen speelde een belangrijke rol in het behoud van het monumentale Museum Prinsenhof. Door de 3D-laserscantechnologie kon gedetailleerd informatie verkregen worden, wat essentieel was voor het maken van het ontwerp en renovatieplannen. Hierdoor kan het museum succesvol getransformeerd worden tot een aantrekkelijke en moderne culturele bestemming, zonder afbreuk te doen aan het historische erfgoed. Daarnaast hebben de 3D scans ook een functie als documentatie van het erfgoed.

Meer weten over 3D scannen van monumenten?

Het behouden, herstellen, renoveren of aanpassen van monumentale gebouwen is een unieke taak. Het werk omvat vaak complexe projecten vol verassingen met weinig kloppende archief-informatie. Nauwkeurige maar vooral betrouwbare metingen zijn van cruciaal belang voor het maken van de goede onderleggers zoals 2D tekeningen en BIM-modellen. Een goede basis aan de start van het project zal het proces aanzienlijk stroomlijnen. Ontdek waarom 3D-laserscanning de ideale methode is voor het meten van monumenten en hoe je optimaal kunt profiteren van de gedetailleerde meetgegevens. Wil je meer weten over het 3D inmeten en 3D inscannen van monumenten? Lees dan verder op de pagina 3D laserscannen van monumenten.

3D scanning boerderij ‘De Morgen’ in Oene

De monumentale woonboerderij genaamd ‘De Morgen’ bevindt zich op een prachtige locatie in het landelijke buitengebied van het dorpje Oene, onderdeel van de gemeente Epe. Voorheen diende het pand als boerderij en beschikt het over twee grote rietgedekte schuren/stallen, waarvan één inpandig en een mestsilo. De woning dateert uit 1840. PelserHartman maakte een volledige 3D scan van de woonboerderij en de stallen. Buro Stiel uit Elburg maakte zelf op basis van de 3D scan oftewel ‘de pointcloud’ het 3D Vectorworks model.

3D inmeten met Leica laserscanner van boerderij ‘De Morgen’ in Oene.

3D inmeten van boerderijen

PelserHartman is onder andere gespecialiseerd in het inmeten van monumentale boerderijen. Om de verschillende balklagen, spanten en scheve of schuine vlakken goed te kunnen vastleggen, maken we gebruik van 3D scanners. De ingewonnen scandata gebruiken we vervolgens om 2D tekeningen, 3D modellen, orthofoto’s en BIM modellen te maken.

Gekleurde 3D scan of pointcloud van boerderij ‘De Morgen’ te Oene

Met onze pointclouds maken mensen zelf tekeningen en 3D modellen

Door het 3D inmeten van boerderijen met laserscanners ontstaat er een wolk van meetpunten. Dat noemen we een pointcloud. De bovenstaande en onderstaande afbeeldingen geven een indruk van deze meetdata. We leveren deze pointclouds vaak aan partijen die zelf graag de tekeningen of het 3D model willen maken. Dat doen zij in software zoals Autocad, Revit, Archicad, Vectorworks en Sketch-up. Wil je zelf testen of je kunt werken met een pointcloud? Download dan voorbeelden om zelf uit te proberen op onze pagina Downloads.

Wil je zelf leren tekenen met pointclouds?

Zou je willen weten of 3D scanning voor jou een goede oplossing is? En wil je leren hoe je de technieken binnen jouw bedrijf kan toepassen? Of zou je graag willen werken met pointclouds, maar ontbreekt de basiskennis? Volg dan een (online) cursus bij PelserHartman. Wij bieden op maat gemaakte trainingen voor bedrijven. Zowel basistrainingen 3D scanning, waarvoor geen specifieke voorkennis vereist is, alsook verdiepende trainingen voor mensen die al ervaring hebben met 3D laserscannen en het werken met pointclouds. Ons volledige trainingsaanbod vind je op de pagina Trainingen.

Wil je breder aan de slag met 3D scanning? Wil je meer kennis krijgen en misschien wel zelf gaan scannen? Dan is een pilotproject misschien wel iets voor jou.

Ongekleurde 3D scan of pointcloud van boerderij ‘De Morgen’ te Oene

PelserHartman maakt 2D tekeningen en 3D modellen

Natuurlijk kunnen wij voor jou tekenen en modelleren. In eigen huis maken wij naast 2D Autocadtekeningen ook 3D Revit- en Archicadmodellen. Daarnaast maken we ook verschillende soorten viewers en orthofoto’s.

Offerte aanvragen?

Heb je een boerderij of een ander monumentaal object dat ingemeten moet worden? We kijken samen met jou naar het project en de mogelijkheden. Daarbij kunnen we verschillende scenario’s uitrekenen. Offertes kun je aanvragen op ons offerteportal.

3D scanning Hofje van Mevrouw van Aerden

Het Hofje van Mevrouw van Aerden in Leerdam is meer dan zomaar een gebouw; het is een historisch monument dat een belangrijk deel van onze cultuur en geschiedenis weerspiegelt. Om ervoor te zorgen dat dit erfgoed behouden blijft voor toekomstige generaties, heeft PelserHartman het monument zorgvuldig gedocumenteerd met geavanceerde 3D-laserscanners. Dit resulteerde in een gedetailleerde gekleurde pointcloud, die niet alleen een digitale replica van het gebouw is, maar ook een solide basis biedt voor toekomstige restauratie- en onderhoudswerkzaamheden. “Met de pointcloud kunnen we op een efficiënte wijze digitale tekeningen of eventueel een 3D-model opstellen die overeenkomt met de werkelijkheid”, aldus André Hooijer van Van Hoogevest architecten.

Gekleurde pointcloud Hofje van Mevrouw Van Aerden te Leerdam

Een stukje geschiedenis

Het Hofje van Mevrouw van Aerden werd in de 18e eeuw opgericht door Maria van Aerden-Ponderus en diende oorspronkelijk als onderkomen voor haar ongehuwde, protestantse vrouwelijke familieleden. Sinds haar overlijden in 1764, wordt het Hofje beheerd door de Stichting Familie Vrouwenhofje en dient het nog steeds als woonruimte voor ongehuwde, protestantse vrouwen. Het Hofje is erkend als een beschermd rijksmonument vanwege zijn culturele en architecturale betekenis.

Verouderde pentekeningen

 Tot voor kort waren er alleen oude pentekeningen van het Hofje beschikbaar, die op sommige plaatsen niet meer overeenkwamen met de huidige staat van het gebouw. Dit leverde uitdagingen op voor bouwkundig onderzoek en het plannen van toekomstige onderhouds- en restauratiewerkzaamheden

Oude pentekening Hofje van Mevrouw van Aerden Leerdam
Oude pentekening Hofje van Mevrouw van Aerden, Leerdam

3D-scanning voor onderhoud en duurzaamheid 

PelserHartman bood een oplossing door gebruik te maken van moderne 3D-laserscan technologie. Met deze technologie konden we een gedetailleerde pointcloud creëren, zelfs op locaties die moeilijk te bereiken waren, zoals de kapzolders.

“Deze pointcloud vormde de basis voor het maken van nauwkeurige digitale tekeningen en een realistisch 3D-model van de huidige situatie. Bovendien leverde de pointcloud waardevolle aanvullende informatie op voor bouwkundige inspecties en het opstellen van onderhouds- en duurzaamheid adviezen”.

André Hooijer
3D scanning Hofje van Mevrouw van Aerden

Een geslaagd project 

De expertise van PelserHartman speelde een belangrijke rol in de conservering en het behoud van het Hofje van Mevrouw van Aerden. Dankzij de gedetailleerde pointcloud is het nu mogelijk om het Hofje nauwkeurig te analyseren en te bewaren voor toekomstige generaties. We zijn trots op het succes van dit project en geloven dat onze diensten een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan de instandhouding van dit historische monument in Leerdam.

Jouw monument inscannen?

Er zijn vaak ontbreken of inaccurate tekeningen van monumenten waardoor restauratie werkzaamheden niet van start kunnen gaan. PelserHartman kan hierbij helpen door de monumenten in te scannen en de benodigde tekeningen en 3D modellen te leveren.

3D scanning Sint-Romboutskathedraal Mechelen

De Sint-Romboutskathedraal van Mechelen is een UNESCO-werelderfgoed en de bekendste kathedraal van België. Ons team heeft zowel de gevels als alle daken en binnenzijden van de zolders in kaart gebracht met high-end 3D-scanners, total stations en drones. Het eindproduct is een set 2D-tekeningen. In deze blog beschrijven we de 3D scanning Sint-Romboutskathedraal en vertellen we waarom we 2D-tekeningen maken in plaats van 3D-modellen.

Sint-Romboutskathedraal mechelen
3D scan van Sint-Romboutskathedraal Mechelen

De meest bijzondere kathedraal van Belgie

De Sint-Romboutskathedraal, gevestigd in Mechelen, is niet alleen de belangrijkste kerk van het aartsbisdom Mechelen-Brussel, maar ook een van de meest bezochte toeristische attracties in België. Deze prachtige kathedraal is vooral bekend vanwege zijn indrukwekkende toren van meer dan 97 meter hoog, die twee beiaarden herbergt en beschouwd wordt als de metropolitane kerk van het land. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de toren, als onderdeel van een groep van 56 belforten en kerktorens in België en Frankrijk, op de prestigieuze lijst van werelderfgoed van UNESCO staat vermeld.

3D scanning Sint-Romboutskathedraal te Mechelen
3D scanning Sint-Romboutskathedraal te Mechelen

3D-scans voor onderhoudsdossier en restauratieplannen

Eind 2022 werden wij benaderd door Karuur Architecten. Zij hadden van de Provincie Antwerpen de offertevraag ontvangen voor het maken van een onderhoudsdossier en de plaatsing van ladderhaken op de daken van de Sint-Romboutskathedraal te Mechelen. Een belangrijk onderdeel van de uitvraag betrof de opmaak van digitale opmetingsplannen. Deze tekeningen waren nodig voor het maken van de renovatie- en restauratieplannen van de dakstructuur. Ook was het belangrijk om de gevels in beeld te krijgen voor de plaatsing van steigers. Door middel van 3D scanning is de kathedraal in kaart gebracht.

Daken scannen van Sint-Romboutskathedraal te Mechelen
Daken scannen van Sint-Romboutskathedraal te Mechelen

Om de binnenzijde goed te kunnen koppelen met de buitenzijde werden targets gebruikt aan beide zijden van het dak ter hoogte van dakkapellen. Deze targets werden zowel van beneden als van boven met scanners gemeten (Leica P40 – Leica RTC) en met total station ingemeten. Via wenteltrappen en doorsteken naar het schip van de kerk werd er een extra cloud-to-cloud koppeling ter controle naar beneden gemaakt.

Een combinatie van meetinstrumenten

Deze uitdaging vroeg om een mix van verschillende meettechnieken. We hebben alle daken en gevels in kaart gebracht met behulp van high-end 3D-scanners, total stations en een drone. Een deel van het meetwerk werd zelfs handmatig uitgevoerd. De drone werd ingezet om het dakbeeld compleet te krijgen. Het eindproduct is een set 2D-tekeningen.

Waarom 2D tekeningen en geen 3D model?

We tekenen niet meer op de plank of tekentafel, de bouw is een 3D wereld geworden. Toch maken we nog vaak 2D-tekeningen. Dat gebeurt binnen alle ‘takken van sport’ binnen de bouw, maar misschien nog wel het meest bij gevel- en dakrestauraties. Hierbij is het vaak minder van belang om de volledige gevelopbouw op tekening te hebben. Alleen het buitenaanzicht van de gevel en het dak is vaak voldoende. De restauratie-architect weet vaak wel hoe de gevel in elkaar steekt en hoeft niet altijd alle informatie in een 3D model terug te vinden.

3D pointcloud van bovenzijde daken Sint-Romboutskathedraal
3D pointcloud van bovenzijde daken Sint-Romboutskathedraal in Mechelen

3D modellen zijn duurder

Natuurlijk kunnen we ook een 3D-model van een gevel maken. Echter, om dit goed te kunnen doen, moeten we ook de binnenzijde van de gevel inmeten. Dit is kostenverhogend, terwijl het eigenlijk geen meerwaarde heeft voor een gevelrestauratie die aan de buitenzijde plaatsvindt. Daarom meten we alleen de buitenzijde van de gebouwschil en produceren we 2D-tekeningen van de aanzichten. We maken dan vaak de bekende bouwkundige gevel- en dakaanzichten op schaal 1:100, 1:50 of 1:20.

2D blokkentekeningen van natuursteen

Regelmatig worden we gevraagd om blokkentekeningen te maken van de natuursteen. Dit is een speciaal klusje en niet altijd even eenvoudig. Wil je hier meer over weten? Lees dan de blog ‘Hoe maak je een blokkentekening van een gevel voor de restauratie van natuursteen?’.

Blokkentekening natuursteen voor restauratie
Blokkentekening natuursteen voor restauratie

Conclusie

Al met al was het maken van 2D-tekeningen van de Sint-Romboutskathedraal de beste optie voor dit restauratieproject, gezien de specifieke behoeften en vereisten van de klant. Door gebruik te maken van een combinatie van verschillende meetinstrumenten konden we alle benodigde informatie verzamelen om gedetailleerde tekeningen te produceren voor de restauratie- en renovatieplannen van de dakstructuur en de plaatsing van steigers. We hopen dat ons werk zal bijdragen aan het behoud van dit prachtige werelderfgoed en dat toekomstige generaties ervan kunnen blijven genieten.

PelserHartman staat op vakbeurs MONUMENT 2023

23, 24 en 25 mei 2023 staat PelserHartman op de vakbeurs Monument in de Brabanthallen in Den Bosch. “Digitalisering Voor Verduurzamen Erfgoed” is ons thema dit jaar. Wil je weten wat onze 3D scan-, modelleer- en monitoringstechnieken voor jouw project kunnen betekenen? Ben je benieuwd welke nieuwe innovaties wij dit jaar gaan introduceren in de monumentenwereld? Wil je alles weten over onze speciale Erfgoed Actie 2023, of in gesprek gaan over jouw monument of verduurzamingsproject? Kom spontaan langs op onze stand C003 of maak vooraf een gerichte afspraak met één van onze adviseurs.

Lees hier verder over de beurs.

PH BLOG

NIEUWSTE BLOGPOSTS IN KENNISBANK

  • In functie van droogte en wijzigingen in de waterhuishouding Verandering in grondwater is een actueel thema in Nederland. Het zakken van het grondwater,

  • Op weg naar een ILS voor pointclouds Publicatiedatum 25 oktober 2021 Inwinning van data moet aan banden worden gelegd. Ingewonnen data moet beter aansluiten op